Hương bài Yên Cát

1. Giới thiệu chung

Nằm yên bình giữa lòng miền núi Thanh Hóa, thị trấn Yên Cát (huyện Như Xuân) là cái nôi của một nghề thủ công truyền thống lâu đời: nghề làm hương bài của người Thổ. Không chỉ là sản phẩm phục vụ đời sống tâm linh, hương bài Yên Cát còn là tinh hoa văn hóa được gìn giữ qua bao thế hệ. Bằng đôi bàn tay khéo léo, trí tuệ sáng tạo và tấm lòng gắn bó với nghề, đồng bào nơi đây đã tạo nên những cây hương không chỉ thơm mà còn thấm đẫm hồn quê, vươn xa tới nhiều vùng miền trong nước và quốc tế.

2. Cội nguồn của nghề làm hương

Nghề làm hương bài có nguồn gốc từ làng Trầu, thôn Cát Tiến, xã Yên Lễ – nơi sinh sống chủ yếu của đồng bào dân tộc Thổ. Sau này, khi hành chính sáp nhập, Yên Lễ trở thành một phần của thị trấn Yên Cát. Qua hàng trăm năm phát triển, nghề làm hương bài đã trở thành sinh kế chủ lực của nhiều hộ dân, đồng thời là biểu tượng văn hóa của người Thổ tại Như Xuân.

Từ chỗ sản xuất thủ công nhỏ lẻ, nghề làm hương nay đã phát triển thành mô hình tổ chức chuyên nghiệp với nhiều hộ gia đình, cơ sở, hợp tác xã tham gia. Sản phẩm hương bài Yên Cát không những phục vụ nhu cầu thờ cúng trong nước mà còn xuất khẩu sang nhiều nước châu Á, châu Âu.

3. Nghệ thuật thủ công trong từng que hương

Nguyên liệu tự nhiên – cốt lõi tạo nên hương thơm

Điểm đặc biệt của hương bài Yên Cát là sử dụng hoàn toàn nguyên liệu tự nhiên, an toàn cho sức khỏe. Trước kia, nguyên liệu chủ yếu là rễ cây trầm, nhưng do khan hiếm, người dân đã sáng tạo thay thế bằng các loại khác như:

• Bột trám: tạo độ dẻo, giúp hỗn hợp kết dính.

• Bột bài: nguyên liệu đặc trưng tạo nên mùi thơm cổ truyền.

• Than từ cây mía, cây lạc, cây mắc khẻn: giúp hương cháy lâu, ít khói.

Tất cả nguyên liệu được phối trộn theo tỷ lệ nhất định, tạo nên hỗn hợp vừa dễ se hương, vừa giữ được hương thơm lâu.

Quy trình công phu – mỗi bước là một tinh hoa

1. Lọc nhựa trám lấy nước nguyên chất

2. Trộn với than và bột bài, đem xay kỹ thành hỗn hợp mịn

3. Xe vào chân hương (que tre đã được xử lý)

4. Lăn đều vào bột hương

5. Phơi nắng tự nhiên: 1 ngày nếu nắng to, 2–3 ngày nếu trời râm

6. Đóng gói trong túi ni lông kín để bảo quản khỏi ẩm mốc

Mỗi công đoạn đều đòi hỏi tay nghề khéo léo, đặc biệt là khâu se hương sao cho cây hương thẳng, đều, không cong vênh và không bị nứt khi khô.

4. Hương bài – linh hồn của đời sống tâm linh

Trong văn hóa người Việt, đặc biệt là đồng bào dân tộc Thổ, hương không chỉ dùng trong các nghi lễ, mà còn là cách để kết nối giữa con người với tổ tiên, thần linh. Mùi hương dịu nhẹ, thoang thoảng từ những cây hương bài Yên Cát giúp làm dịu tâm hồn, tạo cảm giác thanh tịnh, an lành.

Người tiêu dùng đánh giá cao hương bài Yên Cát nhờ các đặc điểm:

• Mùi thơm nhẹ, không nồng hóa chất

• Ít khói, cháy đều và lâu

• Màu sắc vàng nâu tự nhiên

• Có nhiều kích thước phù hợp nhu cầu

5. Nghề truyền thống – sinh kế bền vững

Không chỉ mang giá trị văn hóa, nghề làm hương bài còn giúp người dân Yên Cát ổn định thu nhập, đặc biệt vào các dịp lễ tết và rằm tháng Bảy.

Trường hợp điển hình: ông Lê Văn Thắng

• Duy trì nghề quanh năm

• Vào vụ cao điểm, thuê thêm 14 lao động địa phương

• Sản lượng: 4 triệu que hương/năm

• Doanh thu: khoảng 1,2 tỷ đồng/năm

Hiện nay, nhiều gia đình tại Yên Cát cũng đạt doanh thu từ 800 triệu – 1,5 tỷ đồng mỗi năm nhờ nghề làm hương. Nghề này không chỉ giúp xóa đói giảm nghèo mà còn giữ chân được người trẻ ở lại với quê hương.

6. Cơ giới hóa nâng cao năng suất

Trước đây, tất cả các khâu đều làm thủ công. Nhưng nay, nhờ tiếp cận máy móc hiện đại như:

• Máy trộn nguyên liệu

• Máy se hương

• Máy sấy, máy ép

Người dân Yên Cát đã giảm bớt vất vả, đồng thời nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm.

Việc ứng dụng khoa học kỹ thuật còn giúp giảm chi phí sản xuất, tăng độ đồng đều cho hương, giữ mùi lâu hơn và an toàn hơn cho người sử dụng.

7. Phát triển vùng nguyên liệu

Để đảm bảo nguồn cung lâu dài, huyện Như Xuân đã quy hoạch và phát triển vùng trồng cây hương bài tại các xã:

• Bình Lương

• Tân Bình

• Thị trấn Yên Cát

Năm 2022, xã Tân Bình trồng 3,5 ha. Đầu năm 2023, trồng thêm 1,7 ha. Hợp tác xã Hương Bài Yên Cát đã đăng ký trồng 20 ha nguyên liệu phục vụ sản xuất.

Việc phát triển vùng nguyên liệu giúp chủ động trong sản xuất, giảm chi phí vận chuyển và gia tăng chuỗi giá trị sản phẩm.

8. Hợp tác xã – Mô hình kinh tế tập thể hiệu quả

Để nâng tầm sản phẩm, người dân Yên Cát đã thành lập:

HTX Dịch vụ Nông nghiệp Hương Bài Yên Cát

• Thành lập: 16 thành viên

• Sản lượng: 5–6 vạn thẻ hương/tháng

• Lao động thường xuyên: 32 người

• Thu nhập bình quân: 6 triệu đồng/người/tháng

HTX không chỉ sản xuất mà còn:

• Quảng bá, truyền thông sản phẩm

• Thiết kế bao bì, nhãn mác

• Kết nối đầu ra

• Tổ chức đào tạo nghề, chuyển giao kỹ thuật

9. Vinh danh sản phẩm OCOP – Nâng tầm thương hiệu

Năm 2021, sản phẩm Hương Bài Yên Cát của HTX chính thức đạt OCOP 3 sao cấp tỉnh. Đây là bước ngoặt lớn giúp sản phẩm:

• Nâng cao giá trị: từ 30.000 đồng/bó lên 50.000 đồng

• Tăng độ nhận diện thương hiệu

• Mở rộng thị trường trong và ngoài tỉnh

Sau khi đạt chứng nhận, doanh thu tăng 20%, sản lượng tăng 15%, góp phần tạo thêm nhiều việc làm cho lao động địa phương.

10. Sáng tạo và đổi mới sản phẩm

Không dừng lại ở sản phẩm truyền thống, HTX Hương Bài Yên Cát còn chủ động đổi mới công thức sản xuất bằng cách bổ sung thảo dược Xuyên tâm liên – loại dược liệu tốt cho hô hấp – vào thành phần hương.

Sản phẩm mới không chỉ giữ được mùi thơm dịu đặc trưng mà còn tốt cho sức khỏe, phù hợp với xu hướng tiêu dùng hiện đại.

11. Hướng đi bền vững cho tương lai

Nhằm tiếp tục phát triển sản phẩm OCOP và đưa hương bài Yên Cát vươn xa hơn nữa, huyện Như Xuân định hướng:

• Tập trung vào sản phẩm đã có chứng nhận: hỗ trợ xúc tiến thương mại, mở rộng thị trường.

• Ưu tiên phát triển sản phẩm tiềm năng: gắn với tài nguyên bản địa, chế biến sâu, sáng tạo bao bì mẫu mã.

• Hỗ trợ tiếp cận vốn và khoa học kỹ thuật: mở lớp đào tạo nghề, tập huấn nâng cao năng lực cho các chủ thể OCOP.

12. Hương bài – cầu nối văn hóa và kinh tế

Sản phẩm hương bài Yên Cát không chỉ hiện diện trong mỗi gian thờ gia đình Việt mà còn có mặt tại nhiều quốc gia trên thế giới – nơi có kiều bào sinh sống. Đó là minh chứng cho giá trị vượt thời gian của sản phẩm thủ công truyền thống.

Từ một làng nghề nhỏ bé, hương bài Yên Cát đã và đang khẳng định vị thế trong dòng chảy kinh tế và văn hóa Việt Nam hiện đại.

KẾT LUẬN

Hương bài Yên Cát là biểu tượng của sự giao thoa giữa nghệ thuật thủ công, tâm linh truyền thống và tư duy kinh tế hiện đại. Đó không chỉ là sản phẩm – mà là kết tinh của một vùng đất, một tộc người, một bản sắc.

Trong hành trình phát triển nông thôn mới và hội nhập quốc tế, Yên Cát hoàn toàn có thể tự tin đưa cây hương bài – một sản phẩm nhỏ bé nhưng đầy ý nghĩa – trở thành niềm tự hào xứ Thanh, góp phần nâng cao thu nhập, giữ gìn di sản văn hóa và quảng bá hình ảnh Việt Nam ra thế giới.